Spijt
Spijt is misschien niet het goede woord. Ik zou graag dingen anders gedaan hebben, dingen die ik vergeten ben, of niet eens wist.
Ook zijn er dingen waar ik wèl spijt van heb, maar achteraf... (Ik hóór Bram nu gewoon zeggen: "Achteraf kijk je een koe in de kont"). Achteraf is "makkelijk praten" natuurlijk, iemand zei me "Maar dat was tóén je waarheid" en dat is ook zo, toch komen deze gedachten van spijt te pas en te onpas opborrelen en brengen dan ook weer de pijn en het verdriet naar boven.
De spijt die ik heb van dinsdag 15 december niet naar Bram gaan, niet bij hem geweest zijn en niet de nacht dáár spenderen is de ergste. Toch vind ik een lichte troost in wat de verpleegkundige van het hospice zei (en zij kan het weten): "Vaak vinden de mensen het makkelijker 'loslaten' als hun dierbaren er niet zijn". Het is een mooie gedachte en ergens vind ik het ook passen bij hoe Bram met zijn eigen levenseinde is omgegaan. Ik hoop maar dat hij me zo graag vasthad, dat loslaten in mijn bijzijn te moeilijk voor hem was. Dat hij met iedereen die nog geweest is, had afgesloten wat hij wilde en in deze mooie herinneringen heeft losgelaten, zonder iemand die hem dierbaar was dichtbij, omdat hij dat te moeilijk vond.
Ik zal ermee moeten leren leven. Ik kan dit moment en andere dingen niet terugdraaien of anders doen. Hoe graag ik dat ook zou willen. Ook kan ik nu wel heel stoïcijns gaan roepen dat ik het voortaan anders ga doen, maar het kan zomaar weer eens "mijn waarheid van dát moment zijn". En zo kan ik nooit 100% voorkomen dat ik een volgende "dezelfde fout" maak. Ik wíl er wel van leren, maar dit is het leven. Op school leer je en en oefen je stof en dan krijg je een toets. Het leven is een toets en achteraf leer je pas wat je had moeten weten. Daarom vind ik het leven nu denk ik zo moeilijk, ik keek altijd een beetje af bij Bram en hij bij mij.
Maar wat kan ik nu wèl, zo achteraf? Nou, ik kan de vragen van de toets stiekem doorspelen... En om maar lekker in het metafoor te blijven: Ik weet niet of de toets hetzelfde gaat zijn, maar dan kan ik in ieder geval weer wat meer voorbereiding bieden aan de mensen die deze toets moeten gaan maken. Achteraf kunnen ze kiezen of ze er wel of niks aan hadden. Ik heb die keuze niet meer en daar heb ik spijt van...
Het spiekbriefje:
- Beeld:
Spreekt erg voor zich natuurlijk en gelukkig wordt daar veel meer mee gedaan tegenwoordig.
Zo is er "Stichting Komma", zij houden zich bezig met het vastleggen van beeld en geluid van een papa of mama die dat wil nalaten aan zijn of haar kinderen. Het kwam voor ons te laat onder mijn aandacht, maar ik hoor er uit lotgenoten kringen erg goede dingen over. Zeer de moeite waard om op hun website te kijken (of te doneren).
Maar let op! Wanneer je druk bent met "herinneringen bewust vastleggen", vergeet je het alledaagse. Ik merk dat Bram, de kinderen, ik en de mensen om ons heen veel vastgelegd hebben van onze bijzondere dagen samen (en gelukkig maar), maar alles draait op dat soort dagen om "de herinnering" en om "die dag" en om "het vastleggen" en dus stiekem óók een beetje om "Papa/Bram is er straks niet meer, daarom hebben we nu deze speciale dag".
En begrijp me niet verkeerd, die zijn mooi om te hebben, maar ik mis "de manier waarop Bram een kopje thee zette", hoe hij "een grimas trok" als hij een uitdagende belediging naar je hoofd gooide, hoe hij met zijn lippen pruilde als hij "net alsof" smeekte om iets, hoe hij op de bank zat tv te kijken leunend op een hand met zijn vingers tussen neus en mond, hoe hij in de stoel zat op zijn gsm te prutsen, omdat hij heel eigenwijs een Samsung Edge wilde die dus ook op aanraking aan de zijkant reageert... En in mijn hoofd zie ik het, maar ik ben zo bang het allemaal te vergeten... Of bang om overgeleverd te zijn aan wanneer mijn brein vind dat die herinnering naar boven komt ipv wanneer ik hem zelf omhoog kan halen.
Ik vind veel herinneringen van dit soort kleine momentjes juist terug op beeld van "vroeger". Niet alleen was de kanker toen niet zo actief op het beeld aanwezig, maar dat was de tijd van de "foto-rolletjes-laten-ontwikkelen-tijd-foto's". Toen je niet 800 foto's kon maken en je de goeie eruit koos... Nee, gewoon afdrukken en hopen dat het wat was. Daar staan zoveel meer "random" dingen op die nu waardevol zijn, dan op de zorgvuldig uitgekozen en misschien zelfs wel bewerkte foto's. Waarschijnlijk heb je de meest waardevolle foto's "verwijderd", omdat er iets niet klopte (ogen dicht, rare grijns), maar juist die imperfecte "mislukte" foto's, waarvan je je nu afvraagt "wat leg ik nu eigenlijk vast?", die zijn het waardevolst. Daar staat hij/zij niet perfect op, maar als zichzelf... TV kijken doe je met je ontspannen gezicht, als partner-van, geniet je daarvan, ook al is de foto, waarop hij/zij bewust is van de foto en er met een brede grijns en duimen omhoog opstaat, veel meer "insta-waardig", die "mislukte" is straks waardevoller!
En als je straks (hopelijk, veeeeeeeel en veeeeeeeeeel later) zonder je partner bent en je hebt die "betekenisloze" foto's op mijn advies (of gewoon uit jezelf) gemaakt en je vind het he-le-maal niks... Dan kun je ze nog altijd verwijderen...
Ik kan ze helaas niet meer maken...
- Geluid
Eigenlijk hetzelfde verhaal als het bovenstaande. OOK als je partner niet een gouden strot heeft en zingt als een geweldige artiest. Neem geluid op! Van een liedje dat hij/zij zingt ('s ochtends bij het klaarmaken van het ontbijt, onder de douche, voor de kinderen), van iets voorlezen, de manier waarop hij of zij van zolder iets naar beneden roept... whatever... Ik heb Bram's stem uiteraard wel op filmpjes, maar niet aan mij gericht, niet in alledaagse situaties... Ik heb wel het bestand van Bram's opgenomen voicemail gekregen van KPN bij het omzetten van zijn abbonnement (overigens SUPERFIJN dat deze service er is!!!). "Bram Renierkens", niks meer, niks minder... Maar de manier waarop hij zijn eigen naam uitspreekt, is al zo fijn... Dat kan nooit iemand anders zó doen, ik kan het keer op keer afspelen.
- Geur
Als je op Google even losgaat met de termen geur en herinnering, kom je er al gauw achter achter dat geur één van je zintuigen is, die het sterkste met je geheugen verbonden is. Dat komt omdat het gebied waar geuren worden verwerkt (olfactorische cortex), heel dicht op de amygdala ligt; het emotiecentrum van je brein.
Net als vele anderen heb ik dat natuurlijk al veel eerder "ontdekt" en ik was zeker van plan "iets" te bewaren waar Bram's geur aan zat.
Maar Bram verbleef in het hospice, dat was een bewuste keuze om mij zorg uit handen te nemen. Ze doen daar - als je dat graag wil - ook de was voor je. En dat wilde ik, want dat was óók zorg uit handen nemen. Er werd dus dààr gewassen, hij lag in een bed met beddengoed van dààr (zijn eigen kussen, had al het spugen niet doorstaan) en overleed dààr.
Samen met een verpleegkundige van het hospice heb ik de eerste zorg na zijn overlijden verleend. We hebben het shirt uitgetrokken dat hij aan had en het shirt dat hij in de kist aan wilde na het wassen weer aangetrokken. Ik was erg onder de indruk van alles en ben op dat moment niet alert en assertief genoeg geweest. Het enige kledingstuk waar Bram's geur aanzat, het T-Shirt waarin hij overleden is, is - met alle goede bedoelingen - gewassen, zodat ik het schoon mee kon nemen als ik zijn spullen kwam halen.
Ik heb dus niks met Bram's luchtje en dat vind ik ècht een groot gemis.
En met "Bram's luchtje" bedoel ik overigens iets anders als zijn deodorant of eau de toilette of iets dergelijks, die zijn er gewoon en die koester ik ook zeker. Die kan ik ergens opspuiten (zoals bv de papa-knuffel van de kinderen), maar het is toch anders dan een T-Shirt dan nog naar Bram ruikt.
- Gelegenheden creëren
Pluk de dag... Geniet van de tijd die je nog rest... Neem het ervan nu het nog kan...
Veel gehoorde "adviezen" die Bram en ik voorgeschoteld kregen. En ja natuurlijk klopt het, maar dat moet je altijd, ook als je geen kanker hebt of ziek bent, want je kunt het maar zo worden... En hoe je dat gaat invullen als je al ziek bent is ook nog eens heel lastig. Geniet van iedere dag... Doe wat je nog wil doen... Euhm, ja, maar nadat Bram overleden is, zou ik ook graag nog willen eten en wonen. Net als iedereen wist ook Bram niet wanneer hij zou overlijden, alleen dat het eerder zou zijn dan de gemiddelde man van zijn leeftijd. Je kunt dus niet gewoon maar alles doen waar je nog zin in hebt. Toen we in januari 2020 van de Neuro Oncoloog te horen kregen dat we maar eens moesten nadenken over NU op vakantie gaan, omdat de zomer te laat zou zijn, dacht ik nog "Ja, lekker lullen, met je artsen-salaris...", in Januari naar Texel was niet helemaal de vakantie die we hiervoor in gedachten hadden. Bram wilde zelfs nog wachten, wat extra geld sparen en ergens in juni, als de kinderen wat studiedagen hadden, gaan. Maar de ernst waarmee de dokter het zei nam ik serieus (gelukkig maar!!!) en de spaarrekeningen werden maximaal geplunderd. Lieve collega's deden een inzamelings actie en hop wij hebben een heerlijke vakantie op de Dominicaanse Republiek gehad. Helemaal volgepropt met allerlei activiteiten waarover we twijfelden en waardoor we en vooral Bram bijna moe-er terugkwamen dan dat we gingen. Maar heb ik er spijt van? Nee! Ik heb er geen spijt van. Ja het was duur, ja al ons spaargeld was op, ja we hebben daarna even wat dingen moeten laten en inkrimpen, maar het was het dubbel en dwars waard, 1 week na thuiskomst hadden we niet eens meer weggekund en was Bram overleden voordat we ooit zo'n reis nog hadden kunnen maken!
En dat bedoel ik met gelegenheden creëren... We konden niet leven als God in Frankrijk, de kinderen en ik moesten wel nog kunnen leven na Bram's dood. Je kunt ook niet al je geld opmaken. Maar Bram kon niks anders meenemen dan zijn herinneringen en dus moesten we wat "risico's" nemen. En eerlijk? Ze zijn altijd de moeite waard geweest, eng, moeilijk om te beslissen, duur en veelal met consessies, maar de meeste spijt heb ik eigenlijk van de dingen die we allemaal NIET hebben gedaan, omdat we te voorzichtig waren, met geld, met Bram's ziek zijn, met werk, met tijd, met school... Maar nu meer dan ooit besef ik dat je 8 jaar kunt knokken en dan heel voorzichtig kunt doen, maar uiteindelijk ga je toch dood en heb je het allemaal niet meegemaakt en de achterblijvers ook niet... Dus creëer herinneringen, doe wat je wil, wees verstandig en voorzichtig, maar niet té!
- Communiceer! Ook op je allerkwetsbaarste moment!
Zoals ik eerder al noemde onder het kopje "geur", was ik niet assertief en alert genoeg om te vragen of Bram's T-Shirt zonder te wassen met mij mee mocht. Daar heb ik spijt van, maar ik was ook overvallen door het moment en alle emoties. Ik vind het heel jammer, maar ik vind niet dat ik er iets aan kan doen.
Maar er is iets dat ik wel anders had kunnen laten verlopen, maar doordat ik twijfelde, aarzelde en me niet heb uitgesproken is dat moment verloren gegaan.
Richard is veel en vaak bij ons geweest, vóór het overlijden van Bram vooral ook om de kinderen voor te bereiden op wat ze konden verwachten. Een veel besproken onderwerp was "meegaan naar de ovenkamer" na de uitvaart. Gijs wilde graag mee, hij wilde graag zien hoe dat er dan aan toe ging. Toen ik met Carla de Rusthof bezocht, raadde de mevrouw mij af kleine kinderen mee te nemen. Zelf had ik sterk het gevoel er wel bij te willen zijn, maar ergens was ik bang om een trauma te krijgen van het beeld. Want net zoals bij kinderen; wat ik niet weet vul ik zelf in, dus dacht ik, als het luik van de oven open gaat en Bram schuift daar naar binnen en de boel vliegt in lichterlaaie, wat zie ik dan wel en wat zie ik dan niet. Op zich al een hele opgave om dat uit te spreken, zelfs tegen iemand als Richard. Maar ik heb het toch gedaan (toen wel) en hij heeft duidelijk uitgelegd wat ik kon verwachten. Hij was het ook niet eens met de mevrouw van de Rusthof, want als Gijs er voor open stond om mee te gaan en het te willen zien, dan leek het Richard een goed idee daar gehoor aan te geven. Rekening houdend met Gijs zijn perspectief (lagere inkijk), konden we op een plek gaan staan, waarbij het in de oven schuiven zichtbaar was, maar niet te heftig. Bij het bezoeken van de Rusthof wilde Gijs graag al een aantal keer kijken, maar steeds was de oven(kamer) al "bezet". Dus zou het echt op de dag zelf neerkomen. Er is nog veel over gesproken en Dana heeft veelal aangegeven dat het van haar niet hoefde, niet mee naar de ovenkamer en dus ook niet het erin gaan van de kist met Bram. Ik wilde wel en Gijs ook, maar ik twijfelde of ik bij het inschuiven wilde zijn. Richard gaf duidelijk aan, dat het op het moment zelf allemaal nog besloten kon worden.
Na de uitvaart werd de vraag dan ook weer opnieuw, aan ons allemaal, ook Dana, gesteld; willen we mee naar de ovenkamer of niet? Dana niet, zij werd opgevangen door Annette en begeleid naar de koffiekamer. Gijs en ik gingen mee naar de ovenkamer. Daar kregen we een momentje voor ons tweetjes met Bram en Richard zei: "Als jullie zover zijn, laat het ons dan maar weten." En zo namen Gijs en ik een momentje voor onszelf en lieten weten dat we zover waren. Daarop begeleidde Richard ons naar de koffiekamer. Gijs keek me aan met een blik van: "Huh? Maar we zouden toch..." en ik zelf dacht ook bij het in de oven gaan aanwezig te willen zijn... Maar ik heb het niet gezegd, niet daar en niet toen we terugliepen en ik toch graag erbij had willen zijn... Mijn hoofd maakte overuren: "Had ik het niet begrepen? Mocht het niet met Gijs erbij? Mocht het überhaupt niet? Heb ik een signaal afgegeven waardoor het leek alsof ik het niet wilde?". Ik heb het allemaal gedacht, maar het niet uitgesproken. Ik ben niet gestopt en heb het niet gezegd. Achteraf heb ik daar spijt van. Ik had er tot het laatst aan toe bij willen zijn en Gijs ook en omdat ik het niet uitgesproken heb, heb ik dat aan ons beiden voorbij laten gaan. Ik heb dit later met Richard nog besproken, omdat het me heel erg dwars zat. Richard dacht dat we het beiden niet wilden en sprak uit dat hij het ook vervelend vond dat het niet heel duidelijk nog nagevraagd was, maar hij dacht dat we besloten hadden dat het momentje in de ovenkamer voldoende was. En nu konden we er allemaal niks meer aan doen. Ik had me moeten uitspreken, hoe moeilijk of ongemakkelijk het ook geweest was, nu kan het niet meer...
Zo kwam ik het bovenstaande tekstje dus tegen en dacht terug aan dit en alle andere momenten waarop ik mezelf had moeten uitspreken. Want het niet uitspreken van wat je denkt, voelt, wilt of mist, zorgt voor meer onrust, onduidelijkheid en gemiste kansen die nooit meer over gedaan kunnen worden. En dat zorgt bij mij weer voor ellenlange overanalyse in mijn hoofd door spijt. Zolang je het dicht bij jezelf houd, kan jezelf uitspreken, hoe moeilijk ook, dus alleen maar goed zijn, voor het moment zelf en voor later.
Zo zou ik ook, als ik het over mocht doen, Bram vaker en meer hebben willen vertellen hoe trots ik op alles was wat hij deed en onderging en op welke manier. In plaats daarvan mopperde ik veel en vaak over hoe zwaar ik het vond, terwijl hij daar ook helemaal niks aan kon doen. Een hulpverlener zei ooit tegen ons dat het mopperen en ruzieën wat wij deden naar elkaar eigenlijk de boosheid was tegen de tumor in Bram's hoofd en alle "oneerlijkheid" die we daardoor voelden. Iets waar Bram niks aan kon doen en ik ook niet. Maar op de tumor is het lastig boos worden, met een tumor kon je lastig ruzieën, dus ruzieden en mopperden we op elkaar. En wéér geldt de opmerking "dat was toen onze waarheid", toch denk ik nu ik achteraf, nu ik dit allemaal weet en leer en voel; had ik maar wat vaker gezegd: "Ik ben zo boos dat dit ons overkomt, ik vind het zo zwaar dat jij dingen niet kunt en dat ik dat moet opvangen, ik vind het zo knap wat je wel nog allemaal probeert, ik vind het zo moeilijk dat jij nooit eens tegen mij zegt dat je zo blij bent dat ik het allemaal doe, ondanks dat het zwaar is en ik er ook niks aan kan doen." Want ook dat laatste is een vorm van uitdrukken die moeilijk is. Want Bram was de "zieke, het slachtoffer", ik was gezond en het huwelijk is in voor- en tegenspoed. Als ik mopperde over Bram tegen andere mensen werd dat niet altijd begrepen. Maar ook mantelzorgende echtgenotes zijn gewoon mensen en ook die hebben het zwaar en ook zieke echtgenoten mogen dan dingen uitspreken die ze lastig en moeilijk vinden, want ik had behoefte aan erkenning van Bram, maar ik sprak dat niet naar hem uit. En misschien, misschien had Bram behoefte aan duidelijkheid van mij, waardoor hij op een voor mij lastig moment tegen me had kunnen zeggen dat hij vond dat ik het goed deed. Maar we zullen het nooit weten, want we spraken ons niet uit, om elkaar te sparen, hoewel dat dus tegenovergesteld uitpakte. Spreek je dus uit, vraag je af wat de kern is van de boosheid of het verdriet dat je voelt en deel dat, maar zonder een schuld bij iemand neer te leggen. Zorg dat je zegt wat je ergens bij voelt, zonder er een waardeoordeel aan vast te plakken.
Want nu, nu is de tekst "Nu wij niet meer praten en jij er niet bent, mis ik de ruzies die ik vroeger haatte" van het liedje "Nu wij niet meer praten" (van Jaap Reesema en Pommelien Thijs) zo ontzettend confronterend. Het is niet alleen "nu wij niet meer praten", het is ook een beetje "toen, toen wij ook niet goed genoeg praatten, maakten we ruzies, die we beiden haatten".
Eindconclusie:
- Maak foto's die er niet toe doen, alledaagse dingen foto's, lelijke foto's, grappige foto's, weet-je-nog-toen-we/je/ik-foto's...
- Film en neem geluid op
- Bewaar een item met lichaamsgeur (bewaar sowieso maar dingen, wegdoen kan altijd nog)
- Maak ruimte voor speciale dingen, stel ze niet uit, doe ze nu, al duurt het nog 5, 7, 14 jaar voordat één van jullie sterft, dat wat je nu doet, neemt niemand jullie meer af! Wacht niet tot "het beter gaat" of "de behandeling voorbij is", want er komt misschien geen moment meer waarop het beter gaat of dat de behandeling voorbij gaat...
- Communiceer, meteen en niet achteraf, doe het vanuit jezelf en ben oprecht, praat ècht, spreek je uit! Tegen elkaar, tegen je omgeving, tegen je uitvaartverzorger en straks... straks tegen je omgeving die maar niet weet wat ze met je aan moeten...
(- Luister het liedje "nu wij niet meer praten" en denk even aan Bram en mij)
Reactie plaatsen
Reacties
Lieve Seef,wat heb je weer een waardevolle,lieve,bemoedigende en mooie invulling gegeven aan deze tekst😍.Als ik al je teksten lees,dan herken ik niet alleen de,zoals te verwachten,emoties,het intense verdriet,de herinneringen(mooi en minder mooi),de gevoelens,het enorme gemis,maar wat er voor mij echt uitspringt is dat het woorden zijn van 1 van de sterkste mensen die ik ooit heb gekend."Sterk zijn" is iets dat op veel verschillende manieren is te interpreteren,en niet iedereen ziet het misschien zo,maar er zijn er een paar die vrij snel in me opkomen mbt jou:
-je eerlijkheid
-je directheid
-je zelfspot
-je incasseringsvermogen
Ik weet heel goed dat woorden maar woorden zijn,een stel letters die toevallig in een bepaalde volgorde staan,maar de manier waarop je in je blogs schrijft,en je gevoelens tentoonspreidt,dat vind ik de allermooiste als het om "sterk zijn"gaat.Nogmaals,het zijn enkel woorden die ik hier heb opgeschreven,maar hopelijk kun je ze,al is het in de verre toekomst,op een manier interpreteren die je doet beseffen dat ik,en met mij velen,er altijd zullen zijn voor je,dat er altijd mensen zijn waar je op kunt terugvallen,en,bovenal,dat er mensen zijn die onvoorwaardelijk van je zullen houden,in welke hoedanigheid dan ook.
Dikke knuffel😘😘
Hee lieverd,
Weet je, naast alle pijn, verdriet en tips, “lees” ik jullie liefde. De liefde die voelbaar is door alle woorden heen.
❤️